Kiedy można cofnąć darowiznę niewykonaną?

Pierwszym przypadkiem, w którym możliwe jest odwołanie darowizny, jest sytuacja gdy… jeszcze nie została ona dokonana, a stan majątkowy darczyńcy uległ nagłemu pogorszeniu. Umowa darowizny może zawierać zapis, że środki zostaną przekazane obdarowanemu w terminie późniejszym w stosunku do daty jej zawarcia. Może być to obwarowane pewnym warunkiem (np. gdy obdarowany skończy studia, osiągnie wiek 18 lat itp.), ale można też jako moment przekazania darowizny wskazywać konkretną datę. Jeżeli wykonanie darowizny nie może nastąpić, ponieważ między datą zawarcia umowy, a jej przekazaniem nastąpi nagła, negatywna zmiana w życiu darczyńcy, mająca wpływ na jego kondycję finansową – może on od umowy odstąpić. Najczęstsze zmiany powodujące odwołanie darowizny to utrata pracy, nagłe pogorszenie stanu zdrowia czy nieszczęśliwe wypadki. Darowizna to przejaw dobrej woli, bezpłatne świadczenie na rzecz obdarowanego, więc sytuacja w której darczyńca zostaje de facto pokrzywdzonym nie powinna mieć miejsca. Na ocenę sytuacji finansowej darczyńcy mają wpływ także dzieci pozostające na jego wychowaniu czy obowiązek alimentacyjny (jeżeli przekazanie darowizny miałoby wpłynąć na jego wypełnianie można bez problemu ją odwołać).

Czy darczyńca może odwołać darowiznę wykonaną?

Nieco bardziej skomplikowanie wygląda sprawa w przypadku odwołania darowizny już wykonanej. Kodeks Cywilny jako warunek konieczny do anulowania darowizny wskazuje fakt dopuszczenia się rażącej niewdzięczności wobec darczyńcy. Nie jest to pojęcie jasno zdefiniowane i wymaga szerszego omówienia, którym zajmiemy się za chwilę. Bardzo istotny jest fakt, że nie istnieje żaden limit czasowy, w którym darowizna może zostać odwołana. Czy można odwołać darowiznę po kilku latach od jej przekazania? W przepisach prawa nie znajdziemy żadnej wzmianki, która by tego zakazywała. Pojawia się w nich za to inny termin obowiązujący osobę odwołującą darowiznę – rok od momentu, w którym zauważył wspomnianą wyżej niewdzięczność. Jeżeli przez 12 miesięcy po tym wydarzeniu nie złoży oświadczenia o odebraniu darowizny – straci taką możliwość. Jak widać mamy do czynienia z kolejnym bardzo ogólnym określeniem – czym jest bowiem “moment w którym darczyńca dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego”? W wielu przypadkach trudno go jednoznacznie zdefiniować. Nie mniej trudny do uchwycenia jest kolejny warunek – brak przebaczenia. Tak jest – jeżeli darczyńca “wybaczy” obdarowanemu jego uczynek, również traci prawo do odwołania przekazanej darowizny. Jak ustalić czy do przebaczenia doszło? Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi. Nie może więc dziwić, że sprawy dotyczące odwołania darowizny niejednokrotnie mają swój finał w sądzie.

Reasumując, by odwołać darowiznę wykonaną muszą być spełnione trzy warunki:

  • dowiedziemy rażącej niewdzięczności obdarowanego,
  • od momentu zauważenia przez darczyńcę niewdzięczności nie minął rok,
  • darczyńca nie wybaczył obdarowanemu.

Rażąca niewdzięczność

Przyjrzyjmy się teraz bliżej enigmatycznie brzmiącej “rażącej niewdzięczności”. Za zachowanie rażąco niewdzięczne rozumie się działanie (lub zaniechanie) bezpośrednio lub pośrednio przeciwko darczyńcy. Zachowanie obdarowanego musi być ewidentne i obiektywnie zostać uznane za wysoce niewłaściwie i krzywdzące wobec darczyńcy. Jednak w niektórych orzecznictwach sądu znajduje się także odniesienie do łamania norm społecznych. Ważnym czynnikiem jest też świadomość czynu przez obdarowanego. Dobrym przykładem jest tu np. brak opieki nad ciężko chorą matką (darczyńca) przez jej jedyne dziecko (obdarowany). Sąd zapewne zakwalifikuje to zachowanie jako niewdzięczność poprzez zaniechanie i wyda orzeczenie zezwalające na odwołanie darowizny. Jednak tak klarowna sytuacja, w tego typu sprawach, to rzadkość. Wystarczy przywołać tu fragment wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 2016 r.: “O istnieniu bądź nieistnieniu podstaw do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności decydują w każdym przypadku okoliczności rozpoznawanej sprawy”. Uważane często za truizm “każda sprawa wymaga osobnego podejścia” jest tu jak najbardziej na miejscu.

Jak cofnąć darowiznę i jakie są tego skutki?

Darczyńca może odwołać darowiznę przez oświadczenie o odwołaniu darowizny przekazane obdarowanemu. Chociaż nie ma prawnego obowiązku, by było one pisemne, to duże prawdopodobieństwo skierowania sprawy do sądu zdecydowanie skłania do tej formy. Zalecane wręcz jest wysłanie go pocztą z pisemnym potwierdzeniem odbioru. Oświadczenie takie nie ma ujednoliconej formy, jest jednak kilka elementów, które powinno zawierać. Przede wszystkim informacja do jakiej darowizny się odnosi (zarówno data zawarcia umowy, przekazania środków, jak i przedmiot odwołanej darowizny) oraz powód jej odwołania. Skutki takiego kroku są zależne od tego, jaką formę miała darowizna.

Darowizna ruchomości lub majątkowa

W przypadku darowizny w formie ruchomego majątku (np. samochód, dzieła sztuki) lub określonej kwoty pieniędzy proces jest stosunkowo prosty. Dobrze uzasadnione oświadczenie jest wystarczającym dokumentem, po którego przekazaniu powinien niezwłocznie nastąpić zwrot przedmiotu darowizny. W przypadku oporu obdarowanego wystąpić można na drogę sądową, do czego często dochodzi.

Darowizna nieruchomości

W przypadku darowizny mieszkania, domu czy jakiejkolwiek innej nieruchomości jest nieco inaczej. Chociaż oświadczenie jest tu początkiem dłuższego procesu, to samo w sobie jako dokument ma skutek wyłącznie obligacyjny, nie rzeczowy. Znaczy to tyle, że obliguje ono obdarowanego do stworzenia kolejnego dokumentu (np. umowy w formie aktu notarialnego), który będzie podstawą do przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na darczyńcę i wpisania go do księgi wieczystej. Nie obędzie się tu bez wizyty u notariusza i podpisów obu stron. Podobnie jak w przypadku innych darowizn, jeżeli obdarowany nie będzie chciał wywiązać się z obowiązku podpisania aktu notarialnego, konieczne może okazać się wkroczenie na drogę sądową.

Odwołanie darowizny a podatek

Podczas podpisywania umowy darowizny jesteśmy zobowiązani zapłacić podatek. Co się z nim stanie, gdy nastąpi odwołanie darowizny? Czy wróci on do nas? Czy zwrot otrzyma obdarowany? Czy może to on obowiązany jest do pomniejszenia wartości darowizny o zapłacony podatek? Jak się okazuje, odpowiedź na wszystkie te pytania jest negatywna.

Zwrot podatku od darowizny?

Odwołujemy darowiznę, więc jej umowa przestaje mieć moc prawną. Czy oznacza to, że zapłacony przy okazji jej podpisywania podatek powinien do nas wrócić? Nic z tych rzeczy. Urząd skarbowy uważa wyżej wspomnianą umowę za ważną w dniu jej podpisania, a więc podatek został odprowadzony prawidłowo i nie widzi podstaw do jego zwrotu. Będzie tak nawet w przypadku, gdy darowiznę odwołamy w krótkim czasie po podpisaniu umowy.

Podatek od wzbogacenia się przy zwrocie

Na nasze szczęście “skarbówka” nie widzi zwrotu darowanej rzeczy (pieniędzy, nieruchomości itd.) jako podstawy do odprowadzenia podatku od wzbogacenia się. Taka pozycja w ogóle nie jest ujęta w przepisach podatkowych. Co ważne obdarowany zobowiązany jest zwrócić całą kwotę darowizny, a nie pomniejszoną o uiszczony przez niego podatek. Jest to wbrew pozorom spore ułatwienie dla obu stron. Wyobraźmy sobie, że następuje odwołanie darowizny po 10 latach – należałoby wtedy ustalić ówczesny stan prawny (jak wysokość podatku, który wtedy obowiązywał), a najlepiej zachować potwierdzenie zapłacenia podatku. W obecnej sytuacji nie jest to konieczne.